Οι λεπροί στην Κρήτη: Απαντήσεις για την “ιερή νόσο”

Οι λεπροί στην Κρήτη: Απαντήσεις για την “ιερή νόσο”

Κάποτε, πριν από πολλούς αιώνες, μια φριχτή αρρώστια “χτύπησε” τους ανθρώπους. Είπαν ότι την έστειλε ο Θεός για να τιμωρήσει τους αμαρτωλούς ή για να δοκιμάσει τους εκλεκτούς και στα βυζαντινά χρόνια την ονόμασαν «ιερή νόσο» (όπως και την επιληψία). Αιτία, όμως, της αρρώστιας ήταν ένα μυκοβακτήριο. Ο Θεός ήταν απλώς το πρόσχημα για την περιθωριοποίηση των ανθρώπων αυτών, που έμειναν ξεχασμένοι στο περιθώριο της ιστορίας.

Πριν από περίπου 60 χρόνια βρέθηκε το φάρμακο και στον ανεπτυγμένο κόσμο η αρρώστια έχει εκλείψει, αλλά δυστυχώς στις χώρες του τρίτου κόσμου ακόμη “θερίζει” χιλιάδες ανθρώπους. Μα ποια είναι αυτή η τρομερή αρρώστια, που στιγμάτιζε τον άρρωστο και που ο κόσμος φοβόταν ακόμη και να ξεστομίζει το όνομά της; Η λέπρα ή κελεφία ή λώρα ή λώβη ή λούβα ή μεσκινιά ή νόσος του Χάνσεν.

Απαντήσεις σε αναπάντητα ερωτήματα

Απαντήσεις σε αναπάντητα, μέχρι σήμερα, ερωτήματα σχετικά με τους λεπρούς και ειδικότερα αυτούς της Κρήτης, δίνει ο δικηγόρος-ερευνητής, Χαρίδημος Παπαδάκης, με το βιβλίο του “Οι λεπροί στην Κρήτη. Μεσκίνηδες”, το οποίο θα παρουσιαστεί στο Ωδείο του Ρεθύμνου, στις 11.30 το πρωί της 30ης Ιανουαρίου, που φέτος συμπίπτει με την Παγκόσμια Ημέρα κατά της Λέπρας.

“Μεγάλωσα στο καφενείο του πατέρα μου, στα Χασαπιά του Ρεθύμνου. Στα Χασαπιά μπορούσες να συναντήσεις χαλικούτες (αφρικανικής καταγωγής Κρητικούς), μεσκίνηδες (λεπρούς), διανοητικά ανάπηρους, τσιγγάνους, εργάτες, καρεκλάδες και κάθε είδους ανθρώπους, που η κοινωνία είχε περιθωριοποιήσει. Η εικόνα αυτή ενοχλούσε τους θαμώνες των καλών ζαχαροπλαστείων, που ήταν απέναντι, και έτσι ζήτησαν να κλείσουν τα Χασαπιά. Έζησα την καταστροφή των Χασαπιών το ’63 και για συναισθηματικούς λόγους θέλησα να ασχοληθώ με τους ανθρώπους των Χασαπιών, που τους ξέχασε η ιστορία”, εξηγεί ο κ. Παπαδάκης, αναφερόμενος στους λόγους που τον ώθησαν να γράψει αυτό το βιβλίο.

Πώς αντιμετωπίζονταν οι λεπροί;

“Παγκόσμια, μέχρι και τον 18ο αιώνα, η κατάσταση των λεπρών και των χαρακτηρισμένων ως λεπρών ήταν τραγική. Η φοβία για τη λέπρα ήταν διάχυτη. Τη διάγνωση και τη θεραπεία της νόσου εξακολουθούσε να την ασκεί η Εκκλησία, γεγονός που οδήγησε σε τραγικές παρεξηγήσεις. Οι λεπροί ζούσαν απομονωμένοι, σε άθλιες συνθήκες, στο κοινωνικό περιθώριο, ζητιανεύοντας, και αρκούνταν στην ανθρώπινη και εκκλησιαστική φιλανθρωπία. Αρκούσε να έχει κανείς έναν λεπρό συγγενή για να χαρακτηριστεί και ο ίδιος λεπρός. Από το 18ο μέχρι και το 19ο αιώνα, η λέπρα αναδείχτηκε, σταδιακά, σε ιατρική κατηγορία και οι λεπροί συγκεντρώνονταν, αναγκαστικά, σε απομονωμένα νοσοκομεία, με τη μέριμνα του κράτους, όπου ζουν σε ελεγκτικό και αστυνομικό έλεγχο. Το 1874, ο Νορβηγός γιατρός, Γκέρχαρντ Χάνσεν, ανακάλυψε ότι αιτιολογικός παράγοντας της νόσου είναι το μυκοβακτηρίδιο της λέπρας και για αυτό η λέπρα ονομάστηκε και νόσος του Χάνσεν. Από το 1947 κυκλοφόρησαν τα πρώτα αντιβιοτικά για τη θεραπεία της νόσου, η οποία σήμερα είναι ιάσιμη, ειδικά στα πρώτα στάδια, με αντιβιοτικά και χημειοθεραπείες”, αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Παπαδάκης.

Τι πίστευε ο κόσμος;

“Πριν ανακαλυφθεί ότι η νόσος οφείλεται στο μυκοβακτηρίδιο της λέπρας, πίστευαν ότι αιτία της ήταν είτε η αμαρτία, δηλαδή ότι ο ασθενής που προσβλήθηκε ήταν αμαρτωλός και τιμωρήθηκε από το Θεό, είτε η δοκιμασία, δηλαδή ο ασθενής ήταν εκλεκτός του Θεού και προσβλήθηκε από την ασθένεια για να δοκιμαστεί η πίστη του. Οι λόγοι αυτοί αποτελούσαν και την αιτία να αποδίδονται στη λέπρα δύο ονόματα, αφορισμός και ιερά νόσος”, εξηγεί ο κ Παπαδάκης.

Η αντίληψη αυτή επικρατεί ακόμη και στις μέρες μας, σε ένα χωριό της νότιας Κρήτης, τα Καπετανιανά του Ηρακλείου, το οποίο σήμερα αριθμεί περίπου 30 κατοίκους και από χωριό λεπρών που ήταν κάποτε εξελίσσεται σε τουριστικό προορισμό.

“Το χωριό ιδρύθηκε το 1770, από επαναστάτες που έκλεβαν, λήστευαν και έκαιγαν τα γύρω χωριά, τα παράπονα των οποίων ανάγκασαν, λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση του ΄21, τον τότε Πατριάρχη να τους αφορίσει. Ο αφορισμός καταδίκαζε τους κατοίκους των Καπετανιανών να είναι 14 γενιές άρρωστοι, τρελοί και λεπροί. Δυστυχώς δεν σώζεται ο αφορισμός, τον οποίο, τότε, οι κάτοικοι του χωριού δεν τον είχαν πάρει στα σοβαρά. Όταν, όμως, αργότερα εμφανίστηκε η λέπρα σε μεγάλη αναλογία στον πληθυσμό, οι κάτοικοι του χωριού ζήτησαν συγχωροχάρτι και το 1858 ο Πατριάρχης Κύριλλος εξέδωσε πατριαχικό συγγίλιο, στο οποίο δεν αναφέρεται μεν η λέξη λέπρα, αλλά δίνεται άφεση αμαρτιών για να είναι υγιείς στο εξής οι κάτοικοι των Καπετανιανών. Αυτό το συγγίλιο, μέχρι το 1980, ήταν στην εκκλησία του χωριού και κάθε χρόνο ερχόταν ο δεσπότης και το διάβαζε τέσσερις φορές, σε τέσσερις γωνιές του χωριού. Το 1980, πήρα το συγγίλιο από την εκκλησία του χωριού και το παρέδωσα στον τότε Μητρόπολη Γορτύνης και Αρκαδίας, Κύριλλο. Από τότε σταμάτησε να διαβάζεται κάθε χρόνο στο χωριό. Το συγγίλιο συντηρήθηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία και σήμερα φυλάσσεται στη Μητρόπολη”, αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καταγόμενος από τα Καπετανιανά λαογράφος, Γιώργης Σταματάκης. Μάλιστα, αναφέρει ότι ο πατέρας του, που σήμερα είναι 70 ετών, πιστεύει ακόμη ότι η λέπρα οφείλεται στον αφορισμό.

Όσον αφορά την αντιμετώπιση των λεπρών στα Καπετανιανά, λέει ότι τους έχτιζαν σε σπηλιές, αφήνοντας μια μικρή τρύπα για να τους δίνουν τροφή. “Ο προ-προπάππος μου είχε 14 παιδιά, από τα οποία τα 11 ήταν λεπρά και τα είχαν κτίσει μέσα σε μια σπηλιά”, αναφέρει χαρακτηριστικά.

Ο βασιλιάς που διέταξε να πνίξουν τους λεπρούς στο Βόσπορο

Περνώντας μέσα από το τούνελ του χρόνου, ο κ. Παπαδάκης κάνει μια στάση στο Βυζάντιο, στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, τότε που είχε εμφανιστεί μια μεγάλη επιδημία λέπρας στην Κωνσταντινούπολη.

“Ο τότε αυτοκράτορας Μεγάλος Κωνσταντίνος και μετέπειτα ανακηρυχθείς Άγιος, έδωσε διαταγή να πνιγούν στο Βόσπορο όλοι οι λεπροί για να καθαρίσει η πόλη. Ο Ζωτικός, άρχοντας που είχε έλθει από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, ένιωθε ευσπλαχνία για τους λεπρούς και έσωσε πολλούς με τη φροντίδα του να μην οδηγηθούν στον πνιγμό. Όταν έσωσε τη θυγατέρα του διαδόχου του Κωνσταντίνου, η οποία είχε προσβληθεί από λέπρα και είχε δοθεί διαταγή να πνιγεί, ο πατέρας της, ο Κωνστάντιος, εξοργίστηκε και έδωσε διαταγή να δεθεί ο Ζωτικός σε δύο άλογα και να διαμελιστεί. Η άρνηση των αλόγων να μεταφέρουν τα λείψανά του για να ριχτούν στη θάλασσα θεωρήθηκε θαύμα από τον αυτοκράτορα, ο οποίος έδωσε διαταγή να οικοδομηθεί ένας μεγάλος οίκος για τους λεπρούς. Το οικοδόμημα αυτό έλαβε το όνομα λεπροκομείο του Ζωτικού. Ο Ζωτικός ανακηρύχθηκε Άγιος, μαρτύρησε το έτος 330 μΧ και θεωρείται προστάτης των λεπρών”, αναφέρει ο κ. Παπαδάκης, επικαλούμενος επιστημονική ανακοίνωση του καθηγητή Ιστορίας της Ιατρικής, Γεράσιμου Πεντόγαλου, με τίτλο “Λεπροί -ανίατοι-ανάπηροι στο Βυζάντιο”.

Τι συνέβη κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1924;

Συνεχίζοντας το “ταξίδι” του στην ιστορία, ο Χαρίδημος Παπαδάκης φτάνει στο 1924 , χρονιά κατά την οποία έγινε η μεγάλη Ανταλλαγή Πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, διερωτώμενος τι απέγιναν οι ανταλλάξιμοι λεπροί. Το 2008 εντόπισε σε τουρκικά αρχεία έγγραφα, τα οποία αναφέρονταν στους ανταλλάξιμους λεπρούς της Σπιναλόγκα, τα οποία προμηθεύτηκε τον Αύγουστο του 2010.

“Όταν έγινε η Ανταλλαγή των Πληθυσμών προέκυψε το θέμα των ανταλλάξιμων λεπρών. Σε ένα από τα έγγραφα των τουρκικών αρχείων φαίνεται ότι στις 6/3/1924, ο μετέπειτα υπουργός Εξωτερικών, Τεβφίκ Ρουστί Αράς, ζητούσε από τον υπουργό Ανταλλαγής τη μεταφορά των τριών μουσουλμάνων ανταλλάξιμων λεπρών από την Κρήτη. Με εντολή του υπουργού Αποκατάστασης Προσφύγων, Τζελάλ Μπαγιάρ, οι τρείς μουσουλμάνοι λεπροί από την Κρήτη μεταφέρθηκαν στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Νόσων της Κωνσταντινούπολης και από εκεί, με απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ και του υπουργικού συμβουλίου, μεταφέρθηκαν στα βάθη της Ανατολίας, σε ένα εγκαταλειμμένο αρμένικο μοναστήρι, στο Ερζουρούμ”, αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο επίκουρος καθηγητής οθωμανικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης Ηλίας Κολοβός, ο οποίος μετέφρασε αυτά τα έγγραφα.

Η τραγική ιστορία του Δημήτριου Α…

Πληροφορίες για τους ανταλλάξιμους χριστιανούς, έγκλειστους στη Σπιναλόγκα, δίνει μια αναφορά του 1933 του διευθυντή του Λεπροκομείου Σπιναλόγκας Ε. Γραμματικάκη, στην οποία μεταξύ των 301 λεπρών περιλαμβάνονται τα ονόματα 7 ασθενών που κατάγονταν από περιοχές της Τουρκίας (Ερζουρούμ, Βουρλά Σμύρνης, Σαμψούντα, Σερακούμ, Τόσια, Σεβάστεια και Ίμβρο).

Το τραγικότερο απ΄ όλα είναι ότι ο Δημήτριος Α…. που ήταν ένατος στον κατάλογο και φαινόταν ότι προέρχεται από το Ερζουρούμ, στην πραγματικότητα ήταν χριστιανός, που ακολούθησε την ανταλλάξιμη μουσουλμάνα γυναίκα του στη Τουρκία. Ο άνθρωπος αυτός φαίνεται ότι, όντας λεπρός, όπως αναφέρει ο κ. Παπαδάκης, μεταφέρθηκε από τη Σπιναλόγκα στην Κωνσταντινούπολη, από εκεί στο Ερζουρούμ και από το Ερζουρούμ αναγκάστηκε να αποχωριστεί την οικογένειά του και να επιστρέψει στη Σπιναλόγκα.

Μια εικόνα δια χειρός Ελ Γκρέκο, φυλαχτό των λεπρών

Οι κάτοικοι της Σπιναλόγκας είχαν για φυλαχτό μια ξύλινη εικόνα, έργο του Ελ Γκρέκο, που απεικόνιζε την Αποκαθήλωση του Σωτήρος. Πώς, όμως, βρέθηκε η εικόνα αυτή στη Σπιναλόγκα και τι απέγινε; Συγκλονιστική είναι η μαρτυρία του γιατρού της Σπιναλόγκας, Επαμεινώνδα Ρεμουντάκη, στην αδημοσίευτη και αχρονολόγητη αυτοβιογραφία του, με τίτλο “Αϊτός χωρίς φτερά”, που σύμφωνα με τον κ. Παπαδάκη πρέπει να γράφτηκε στη δεκαετία του ΄70.

“Το φυλαχτό των Χανσενικών (στη Σπιναλόγκα) δεν ήταν τίποτα άλλα παρά μια εικόνα 22Χ35 επί ξύλου και εικόνιζε την αποκαθήλωση του Σωτήρος, έργον δια της χειρός Ντομίνικου Θεοτοκόπουλου. Όταν κάποτε ο αδελφός του Ντομίνικου, ονόματι Κυριάκος, πήγε στο Τολέδο να συναντήση τον αδελφόν του, μαζί με τα άλλα δώρα του έδωσε και αυτή την εικόνα, δώρο προς τον ανεψιόν του Μανουέλλο. Σε μεγάλη ηλικία, ο Μανουέλλο ή Μανώλης αρρώστησε και μαζί με τα λίγα πράγματα που πήρε, ήταν και το δώρο του πεθαμένου τότε θείου του. Επί 350 χρόνια η εικόνα αυτή άλλαζε χέρια και η αξία της ήταν γνωστή. Όταν η Σπιναλόνγκα έγινε Πανελλήνιον Νοσοκομείον, ο επίτροπος της εκκλησίας Ιωάννης Καπαηδόνης έπαιρνε την εικόνα στο σπίτι του και κάθε Μεγάλη Παρασκευή την έφερνε στην εκκλησία για προσκύνημα. Το 1955, εγώ τυφλός, ο δε υπέργηρος Καπαηδόνης έπαθε πνευματική αναπηρία, η εικόνα έμεινε στην εκκλησία, όπου την είδε και αντελήφθη την αξίαν της ο μακαρίτης υπέργηρος ιατρός Μαυρικίδης, ο οποίος το κοινολόγησεν εις τους υπαλλήλους. Με την χαρά της αναχωρήσεως δεν σκεφτήκαμε την εικόνα και το ίδιο καλοκαίρι δύο υπάλληλοι έκαμαν ένα φιάσκο ότι δήθεν τουρίστες την είχαν κλέψει. Τον περασμένο Σεπτέμβριο, σε μια εκπομπή της τηλεοράσεως, η γυναίκα μου Τασία και ο αδελφός της Νίκος γνώρισαν την εικόνα. Έκαμα ενέργεια στην διοργανώτρια της εκπομπής και πληροφορήθηκα ότι η εικόνα, που είναι σπανιωτάτη, περιήλθεν εις χείρας μεγαλοεφοπλιστού το 1957, ακριβώς την εποχή που έγινε το φιάσκο”, γράφει ο Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης.