Η εκκλησία της Παναγίας στο Σπήλι μέσα από μια εικόνα του Βεβελάκη και μια φωτογραφία του Gerola.

Άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα "ΡΕΘΕΜΝΟΣ 14-8-2010" 

Λουλούδης Ηλίας

Ο δεκαπενταύγουστος, ή  όπως τον ονομάζουν πολλοί «το Πάσχα του καλοκαιριού», αποτελεί έναν σπουδαίο εορτολογικό σταθμό για όλους του Ορθοδόξους, μεγάλα προσκυνηματικά κέντρα γίνονται κάθε χρόνο πόλοι έλξης χιλιάδων πιστών, ενώ αναρίθμητοι ναοί και μονές έχουν κτισθεί προς τιμήν της Κοιμήσεώς με θαυμάσιες εικόνες και τοιχογραφίες οι οποίες παριστάνουν σε εκπληκτικές συνθέσεις την ιερά κηδεία.

Σε αυτό το άρθρο θα παρουσιάσω την εκκλησία της Παναγίας στο Σπήλι η οποία είναι αρκετά παλιά και αναφέρεται από τον περιηγητή Gerola ο οποίος μας έχει αφήσει μια σημαντική φωτογραφία του κτήτορα του παλαιού ναού, ενώ το τέμπλο της κοσμείται από μια ενδιαφέρουσα εικόνα της  Κοίμησης της Θεοτόκου του σημαντικού Ρεθεμνιώτη αγιογράφου Αντώνη Βεβελάκη.

Η εορτή της  Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που εορτάζει στις 15 Αυγούστου ο χριστιανικός κόσμος, είναι η μεγαλύτερη από  τις εορτές που καθιέρωσε η  Εκκλησία  (Θεομητορικές) . Ίσως είναι και η παλαιότερη από όλες. Τις πρώτες μαρτυρίες έχουμε για αυτήν κατά τον 5ο αιώνα, εποχή της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου της Εφέσου (451), όπου καθορίστηκε το θεομητορικό δόγμα. Για πρώτη φορά φαίνεται ότι συστήθηκε στα Ιεροσόλυμα την 13η Αυγούστου και λίγο αργότερα μετατέθηκε στις 15 του ίδιου μήνα. Η σύνδεση της εορτής αυτής με την Κοίμηση της Θεοτόκου έγινε στον περίφημο Ναό της Παναγίας που βρισκόταν στην Γεθσημανή, το «ευκτήριο του Μαυρικίου», όπου υπήρχε και ο τάφος της. Αυτός ο Ναός πολύ σύντομα πήρε τον χαρακτήρα του μεγαλύτερου θεομητορικού προσκυνήματος και η ακτινοβολία του έγινε αιτία η πανήγυρης στις 15η Αυγούστου γρήγορα να διαδοθεί σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο σαν εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Η Παναγία στο Πάνω Χώρι στο Σπήλι

Η εκκλησία της  Παναγίας στο Σπήλι βρίσκεται  στην πλατεία στο Πάνω-Χώρι το οποίο ήταν το εμπορικό και κοινωνικό κέντρο του Σπηλίου μέχρι το 1930. Η πανοχωριανή Παναγία είναι σημείο αναφοράς για όλους τους Σπηλιανούς και το πανηγύρι ήταν και συνεχίζει να είναι το κύριο γεγονός του καλοκαιριού.

Έχουν μείνει αξέχαστα τα γλέντια με τον Σκορδαλό ο οποίος έχει τραγουδήσει σε παράφραση του Γαβαλοχωριανού συρτού την μαντινάδα:

«Τάσσω  σου Παναγία μου Απανοχωριανή μου

Λαμπάδα σαν το μπόι μου  να βλέπεις την  καλή μου.»

Η εκκλησία της Παναγίας είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια ενός μικρού τοιχογραφημένου βυζαντινού ναού πιθανόν του 11^ου αιώνα. Από το παλιό αυτό εκκλησάκι, σήμερα σώζεται στην εσωτερική βορινή πλευρά του ναού μόνο ένα μέρος του, όπου διακρίνονται κάποιες αγιογραφίες. Διατηρείται ακόμα η παλιά καμπάνα (ραγισμένη) η οποία βρίσκεται κρεμασμένη στον πλάτανο στην είσοδο της εκκλησίας η οποία έχει αξιόλογο διάκοσμο ενώ έχει κατασκευαστεί στο εργαστήριο του Ρεθεμνιώτη Σ. Βαλαράκι με χρονολογία 1914, ίσως τώρα να πρέπει να συντηρηθεί και να φυλαχθεί ως έκθεμα στο εσωτερικό του ναού για περισσότερη ασφάλεια.

Η ανακαίνιση και  το μεγάλωμα του ναού έγινε στο χρονικό διάστημα μεταξύ του 1900 και 1908 με τα υλικά της παλιάς εκκλησίας. Η εικασία αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι την έχει καταγράψει ο Gerola αναφέροντας ότι «…τώρα έχει καταστραφεί και στην θέση της είναι μια καινούργια..» Αν λάβουμε υπόψη λοιπόν ότι ο Gerola έφτασε το 1900 και έκδωσε τον δεύτερο τόμο που την αναφέρει το 1908 (G. Gerola. Monumenti Veneti ecc.vol.II) σημαίνει ότι είχε δει την εκκλησία στην αρχική της μορφή μάλλον μισοκατεστραμμένη και στην συνέχεια το 1908 δείχνει να γνωρίζει το γεγονός της ανέγερσης νέου μεγαλύτερου ναού.

Είναι προφανές ότι ο νέος ναός άρχισε να χτίζεται κατά την διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας από τους χριστιανούς της περιοχής, , αφού ήταν απαλλαγμένοι από την Τούρκικη παρουσία, μια παρουσία που πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένη εφόσον λίγο παρακάτω στην ίδια περιοχή υπήρχε Τούρκικο νεκροταφείο με το σημερινό τοπωνύμιο «μεζάρια».

Ο Gerola έκανε μια καταγραφή των τοιχογραφιών που αναγνώρισε στην πρώτη του επίσκεψη στο παλιό εκκλησάκι, από αυτές που υπήρχαν και τις οποίες αναφέρει ( Έφιπποι Άγιοι, Άγγελοι, Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, Παναγία, Αγία Παρασκευή, Αγία Παρασκευή, Αγία Φωτεινή, Άγιοι Ιεράρχες, Ευαγγελισμός, Αφιερωτές κτλ.). Είναι απαραίτητο να καταγραφούν σήμερα όσες διακρίνονται ακόμα στο παλαιό τμήμα του ναού και αν είναι δυνατόν να συντηρηθούν και να χρονολογηθούν.

Η εκκλησία αυτή εκτός από τις αναφορές του  Gerola έχει ένα θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο το οποίο κοσμούν παλιές εικόνες. Άξιες αναφοράς είναι η εικόνα με τον Άγιο Στέφανο του ζωγράφου Παρθενάκη με ημερομηνία 1884 καθώς και μια εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου του Ρεθεμνιώτη ζωγράφου Α. Βεβελάκη με ημερομηνία 1887. Για το ζωγράφο Παρθενάκη δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα , εκτός από το ότι έχει ζωγραφίσει τις εικόνες του εικονοστασίου καθώς και το Δωδεκάορτο στην εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο χωριό Βασιλική της Μεσσαράς οι οποίες χρονολογούνται το έτος 1879, ενδεχομένως να υπάρχουν έργα του και σε άλλες εκκλησίες της Κρήτης. Με βάση τις χρονολογίες στις δύο παραπάνω εικόνες και την αναφορά του Gerola για τον καινούργιο ναό, αυτό που μπορούμε να συμπεράνουμε είναι ότι οι συγκεκριμένες εικόνες ανήκαν στην παλιά εκκλησία η οποία άρχισε λειτουργεί δειλά και να εμπλουτίζεται με εικόνες μετά το 1860. Είναι απόλυτα λογικό να παράμενε παραμελημένη η παλιά εκκλησία κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας αφού μόνο μετά τα κινήματα των Χαιρέτη(1841) και Μαυρογένη (1858) οι Κρήτες πέτυχαν να κατέχουν ελεύθερα όπλα, να ασκούν τη λατρεία και να γίνεται σεβαστή η θρησκεία τους.

Η περιγραφή και η φωτογραφία του Gerola.

Ένα σημαντικό  μέρος των αγιογραφιών στις εκκλησίες  είναι και η απεικόνιση των  κτητόρων όπως απαιτούσε η συνήθεια τότε. Η συνήθης θέση τέτοιων απεικονίσεων ήταν στην δυτική είσοδο στο εσωτερικό του ναού. Ο κτήτορας γενικά εικονίζεται μοναχός του ή με την γυναίκα του ή με τα παιδιά του ή με ολόκληρη την οικογένεια ή με όσους μετέχουν στην ίδρυση του ναού. Το τοπίο σε τέτοιες περιπτώσεις είναι κήπος με ρογδιές και ο κτήτορας είναι γονατιστός ή όρθιος μπροστά στον προστάτη άγιο, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ο κτήτορας βαστά στα χέρια του ένα εκκλησάκι συμβολικά και σπάνια τον βλέπουμε καβαλάρη. Οι κτήτορες μπορεί να είναι πολεμιστές με όπλα, ευγενείς με εξεζητημένες πλούσιες φορεσιές ,παπάδες ή καλόγεροι με τα άμφια τους, γυναίκες οικοδέσποινες με λευκά φορέματα συνήθως και πλούσια κόκκινα πανωφόρια, γυναίκες χήρες ντυμένες με τα αυστηρά φορέματα της χηρείας, γυναίκες καλόγριες ντυμένες με σεμνό μοναστικό ένδυμα ή αγόρια και κορίτσια με αθώα λευκά φορέματα. Οι προσωπογραφίες των κτητόρων γενικά απαλλάσσουν το ζωγράφο από τα πρότυπα απεικόνισης των άγιων μορφών και χαρακτήρων, εφόσον το πρότυπο είναι φυσικό .Έτσι μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για το προφίλ του κτήτορα ή να αντλήσουμε πληροφορίες για τις ενδυματολογικές συνήθειες της εποχής και γενικά να βγάλουμε σημαντικά λαογραφικά και εθνογραφικά συμπεράσματα.

Παρόλο που  δεν αναφέρει ο Gerola τίποτα για κτητορική επιγραφή η οποία πιθανόν να είχε καταστραφεί, είναι σημαντικό ότι περιγράφει αναλυτικά δύο τοιχογραφίες με τους κτήτορες (κτίτορες)της εκκλησίας. Γράφει λοιπόν ο Gerola:

«…Δεξιά της πόρτας στεκότανε  μια γυναίκα με τα χέρια σταυρωμένα (στο  μεγαλύτερο μέρος  κατεστραμμένη) , περιτριγυρισμένη από άσπρα λουλούδια. Φορούσε άσπρο φόρεμα με άσπρο κεφαλόδεσμο και κόκκινα μανίκια. Αριστερά ένας καλόγερος , που διατηρείται άριστα ακόμη, ανάμεσα σε δύο κλάδους ρογδιάς, κρατούσε την εκκλησία μπροστά στο στήθος του. Η γενειάδα του ήταν λευκή και τα μάτια του γαλάζια.»

Είναι ευτύχημα που ο Gerola εκτός από την περιγραφή μας άφησε μια φωτογραφία του κτήτορα.

Με βάση την  περιγραφή και την παρατήρηση της φωτογραφίας του Gerola μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι κτήτορες ήταν ζεύγος ευγενών εφόσον η γυναίκα φορεί λευκά ρούχα με κόκκινα μανίκια και ο άνδρας της φωτογραφίας με την πλούσια φορεσιά να ήταν σύζυγος της , όμως προκαλεί εντύπωση ότι ο Gerola αναφέρει ως «καλόγερο» τον άνδρα της φωτογραφίας. Αν δεχθούμε κατά λέξη την αναφορά του Gerola τότε μπορεί υποθέσουμε ότι ήταν μοναστήρι στην περιοχή και κτήτορες να είναι κάποια πλούσια αριστοκράτισσα και ο καλόγερος. Μια ποιο λεπτομερής παρατήρηση της φωτογραφίας από ειδικούς ίσως να δώσει ασφαλέστερα συμπεράσματα.

Αντώνιος  Χατζή Γεωργίου Βεβελάκης (1819-1914)

Ο Βεβελάκης  γεννήθηκε στο Ρέθυμνο, ήταν ένας ταλαντούχος ζωγράφος και μια  ξεχωριστή προσωπικότητα . Ασχολήθηκε κυρίως με την ζωγραφική φορητών εικόνων αλλά και με την προσωπογραφία , την χαρακτική, την διακόσμηση τέμπλων και εικονογραφήσεις βιβλίων. Οργάνωσε και λειτούργησε εργαστήρια αγιογραφίας και ζωγραφικής με μαθητές στο Ρέθυμνο, στην επαρχία και εκτός Κρήτης. Παντρεύτηκε σε ηλικία είκοσι χρονών και απέκτησε μια κόρη την Ευαγγελία και μετά από λίγο καιρό ένα δεύτερο παιδί το οποίο αρρώστησε από ιλαρά την οποία κόλλησε στην μητέρα του και πέθαναν και οι δύο. Μετά από αυτό το διπλό χτύπημα της μοίρας αφοσιώθηκε στη ζωγραφική και στο μοναδικό παιδί του. Με τα γεγονότα της επανάστασης στην Κρήτη (1897-1898) έφυγε πρόσφυγας στην Τήνο όπου φιλοξενήθηκε μαζί με το παιδί του στου χώρους της εκκλησίας , στήνοντας παράλληλα και το εργαστήριο του, όπου ζωγράφισε αρκετές εικόνες σε ναούς της Νάξου και Σύρου. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όσες εικόνες είχαν προορισμό εκτός Ρεθύμνου ή εκτός Κρήτης έβαζε μαζί με την υπογραφή του και τον τόπο καταγωγής του (Αντώνιος Βεβελάκης Ρεθύμνιος έγραψε). Ζωγράφιζε μέχρι τα 90 του χρόνια οπότε και τυφλώθηκε. Πέθανε πλήρης ημερών σε ηλικία 95 ετών στο Ρέθυμνο. Έργα δικά του ή της σχολής του βρίσκονται σε πάρα πολλά σημεία της Ελλάδας όπως Σύρο, Νάξο, Χανιά, Πάτρα, Αθήνα. ενώ όσον αφορά αυτά που βρίσκονται στην επαρχία Αγίου Βασιλείου τα συναντάμε στην Μονή Πρέβελη και σε εκκλησίες στα χωριά Σπήλι, Κισσό,Αγαλλιανού, Κεραμέ , Ροδάκινο, Λευκώγεια.

Η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου

Η εικονογραφία της Κοιμήσεως είναι γενικά εμπνευσμένη  από την απόκρυφη διήγηση του  Ιωάννου του Θεολόγου και τις  ομιλίες και λόγους των Μόδεστου Ιεροσολύμων, Ανδρέου Κρήτης κ.α. όπου παρέχονται αρκετά στοιχεία για τον εμπλουτισμό της εικονογραφικής σύνθεσης.

Η εικόνα της  Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σπήλι  είναι σε πάρα πολλά σημεία όμοια  με την Δεσποτική εικόνα(1865) που βρίσκεται στο τέμπλο του Μητροπολιτικού ναού Χανίων και είναι έργο του ίδιου ζωγράφου του Α. Βεβελάκη. Οι δύο αυτές εικόνες, έχουν μια επιμελημένη πολυπρόσωπη εικονογραφική σύνθεση με τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής εικονογραφίας, τα οποία αποδίδονται με το χαρακτηριστικό ύφος του Βεβελάκη .

Ο Βεβελάκης  ακολουθεί τον εικονογραφικό  τύπο που είχαν διαμορφώσει οι Κρήτες αγιογράφοι, υιοθετώντας παράλληλα δυτικότροπα στοιχεία, όπως τη γεωμετρική προοπτική, τα ζωηρά χρώματα, τα δυτικότροπα κτίρια, τις ήρεμες κινήσεις των προσώπων, τα γλυκά πρόσωπα. Ο επηρεασμός του ζωγράφου είναι εμφανής και από τα χαρακτικά (χαλκογραφίες , λιθογραφίες) που κυκλοφορούσαν τότε άφθονα.

Υπάρχει μια  εξαιρετική και λεπτομερής μελέτη για τον Βεβελάκη και την εικονογραφική θεματογραφία της Κοιμήσεως από τον π. Χ. Καμηλάκη . Από αυτή την μελέτη παραθέτω το τμήμα που αφορά την εικόνα της Παναγίας στο Σπήλι.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου

«Διαστάσεις 1,03 χ 0.81 Ελαιογραφία σε ξύλο εκατοστά, Χρονολογία 10 Ιουλίου 1887,

Τόπος: Σπήλι, Δήμου Λάμπης Νομού Ρεθύμνης

Χρονολογία: 1887, Ιουλίου 10

Χώρος: Ιερός ναός Κοιμήσεως  της Θεοτόκου

Θέση: Τέμπλο

Αφιερωτική  επιγραφή: δεν έχει

Υπογραφή: ‘Α. Βεβελάκης

Περιγραφή:

Η παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου εκτυλίσσεται έξω από την οικία και κάτω από μια στοά, εικονίζεται δεξιά ένας πελώριος κίονας. Τρία είναι τα εικονογραφικά θέματα της εικόνας:

α. Η Κοίμηση της Θεοτόκου.

β. Το επεισόδιο με τον  ασεβή εδραίο Ιεφωνία.

γ. Η παραλαβή της  Ψυχής της Θεοτόκου στη μορφή σπαργανωμένου  βρέφους από τον  Χριστό. Εκτός από τους Αποστόλους συμμετέχουν στην Κοίμηση της Θεοτόκου και 11 γυναίκες, οι οποίες εικονίζονται δεξιά της παράστασης και 3 Εβραίοι που πίστεψαν στον Χριστό, οι οποίοι εικονίζονται αριστερά.

Παρατηρήσεις: Η εικόνα του Σπηλίου  Ρεθύμνης επαναλαμβάνει την εικόνα του Μητροπολιτικού ναού Χανίων Κρήτης, με ελάχιστες διαφορές, όπως: απουσιάζει η μετάσταση της Θεοτόκου και η παράδοση της Τίμιας Ζώνης στον απόστολο Θωμά. Ο Απόστολος Πέτρος δεν κρατά θυμιατό, κοιτάξει προς τον θεατή, καλώντας τον, ίσως, να συμμετάσχει στο γεγονός της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στο παράθυρο στο μέσον της παράστασης σημειώνει τη γεωμετρική προοπτική, όπως επίσης και το κτίριο με τους τέσσερις πεσσούς. Ο όμιλος των γυναικών -συγγενών και γνωστών της Θεοτόκου- είναι μεγαλύτερος στην εικόνα τον Σπηλίου (έντεκα). Ενώ στην εικόνα των Χανίων μόλις τέσσερις γυναίκες. ‘Όπως, επίσης, και ο όμιλος των Εβραίων ανδρών που στην εικόνα των Χανίων είναι ένας, αντί τριών στην εικόνα του Σπηλίου Ρεθύμνης. Λιθογραφία του 19^ου αιώνα παριστάνει το Χριστό έτοιμο να υποδεχτεί την ψυχή της Μητέρας Του όπως και στην εικόνα του Σπηλίου Ρεθύμνης. Ανάλογα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά και ομοιότητες στους φυσιολογικούς τύπους των προσώπων και της εικονογραφικής σύνθεσης παρατηρούμε σε ομόθεμα έργα των ζωγράφων :Αλεξίου Πετρίδη , Ιωάννου Σταθάκη και Στυλιανού Χαμαράκη, σύγχρονων ζωγράφων του Βεβελάκη.»

Πρωτοπρεσβύτερος  Χαράλαμπος Καμηλάκης

Φιλόλογος Δρ Θεολογίας.

Κλείνω αυτό το μικρό  αφιέρωμα στην Παναγία  στο  Σπήλι πιστεύοντας  ότι  μπαίνει  μια αρχή για την ανάδειξη των Βυζαντινών μνημείων της περιοχής. Επειδή το Σπήλι εκτός από τα νερά, το φυσικό περιβάλλον, και την πλούσια μουσική παράδοση έχει αρκετά ιστορικά σημεία για να αναδειχθούν, ελπίζω να ακολουθήσουν και άλλοι ώστε να βγει από την αφάνεια η ιστορία των Βυζαντινών μνημείων που υπάρχουν και έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Για λόγους δεοντολογίας πρέπει να τονίσω ότι βασικός οδηγός για την παρουσίαση της εικόνας του Σπηλίου ήταν η εργασία του π Χ. Καμηλάκη , ενώ θέλω να ευχαριστήσω τον σκηνοθέτη Γιάννη Μαράκη για τις φωτογραφίες και τον ογδοντάχρονο Βασιλάκη Ζαχαρία για τις πληροφορίες.

Τέλος να αφιερώσω την παρουσίαση αυτή στη μνήμη της μητέρας μου Πηνελόπης.

Άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα "ΡΕΘΕΜΝΟΣ 14-8-2010"Πηγές Βιβλιογραφία

• Τα Εισόδια  και  η  Κοίμηση  της Θεοτόκου στο εικονογραφικό  έργο του  Ρεθύμνιου  ζωγράφου Αντωνίου Χ Βεβελάκη Ρέθυμνο 2008 π Χαράλαμπος Καμηλάκης
• Το μουσείο του μητροπολιτικού ναού Ρεθύμνου Ρέθυμνο 1995 π Χαράλαμπος Καμηλάκης
• Ο μητροπολιτικός ναός τα Εισόδια της Θεοτόκου Ρεθύμνου και τα περί αυτόν κτίσματα και παρεκκλήσια Ρέθυμνο 1999 π Χαράλαμπος Καμηλάκης
• Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης τ.Α Ηράκλειο 1992 Ψιλάκης Ν
• Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης τ.Β Ηράκλειο 1993 Ψιλάκης Ν
• Ιστορία της Κρήτης Αθήνα 1986 Δετοράκη Θ.
• Η Κρήτη τουρισμός ιστορία αρχαιολογία  τΑ & τΒ Ηράκλειο Σπανάκη Σ
• Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων τΒ Ηράκλειο 2006 Σπανάκη Σ
• Βενετικά μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες) Βικελαια Δ.Β.1993  Σπανάκη Σ
• Giusepe Gerola Τοπογραφικός κατάλογος των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης. Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών μελετών Ηράκλειο 1961 μτφ Λασσιθιωτάκη Κ.